FORMAT NË FLUTURIM, Artistët ndërkombëtarë në koleksionet franceze

Historia e artit në shekullin e 20-të, e cila është e shënuar nga lëvizjet (zhvendosjet) dhe ikjet në mërgim të artistëve, zbulon një larmi të pabesueshme të udhëtimeve jetësore dhe praktikës artistike. Pas Luftës së Dytë Botërore, ishte i madh numri i atyre artistëve që vajtën në Paris, si një qytet kozmopolit dhe udhëkryq botëror, ku u krijuan komunitete të shumta artistike ndërkombëtare. Parisi, në Evropën e pasluftës, ishte bërë një terren i vërtetë pjellor për artistët që iknin nga regjimet totalitare, konfliktet e dhunshme ose doktrinat autoritare artistike. Kjo dinamikë artistike nxiti lindjen e lëvizjeve të rëndësishme, ku bën pjesë edhe “Shkolla e Dytë e Parisit”.

Në koleksionin e mbledhur me emrin “Format në Fluturim” – titulli i një grafiku nga Enrik Pejsere (1927 – 1988) – interesi përqendrohet veçanërisht tek veprat që përbëjnë a posteriori këtë shkollë të dytë të Parisit. Ky koncept përfshin pjesërisht vetëm realitetin artistik të asaj kohe, në të cilin kishte edhe disa stile të përqendruara në abstraktin në art, si takizmi, abstraksioni lirik etj. Kjo përzgjedhje e veprave dëshmon se, në periudhën e pasluftës, situata reale ishte shumë më e ndërlikuar, siç ishte rasti i artistëve që zgjodhën vullnetarisht ose nën trysni, për shkak të rrethanave politike ose ekonomike, e qe besa disa edhe për shkak të kushteve artistike, të vinin në Francë.

Publiku i Maqedonisë së Veriut e njeh mirë këtë histori: tërmetin e tmerrshëm në vitin 1963 dhe hapjen e Muzeut të ri të Artit Bashkëkohor. Ndërtimi u pasua me udhëtime dhe takime të drejtorit të muzeut, Boris Petkovski, me kolegët e tij nga vendet e tjera, për të krijuar një koleksion të ri muzeor. Mes tyre është Zhan Kasu, asokohe drejtor i Muzeut të Artit Modern të qytetit të Parisit, i cili do të deklarojë: “Franca është shkolla parisiene, e ndërkaq shkolla parisiene është një shkollë ndërkombëtare”. Me këtë, Parisi bëhet shumë më tepër se një qytet i zakonshëm – ai shndërrohet në qendër ndërkombëtare për artistët nga e mbarë bota, ndërkaq kuptimi i shprehjes shkolla e dytë parisienë, bëhet shumë më i thellë se kuptimi burimor-origjinal. Në katalogun e ekspozitës së vitit 1966, Boris Petkovski thekson se ky donacion përmban vepra të artistëve më të njohur francezë dhe botërorë të periudhës së pasluftës. Punimet e dhuruara kanë qenë të ndara në kategori, e së këndejmi pikërisht përmes ekspozitave do të nxjerrin në pah lidhjen e tyre. Megjithatë, nëse analizohet diversiteti i koleksionit francez, autorët e të cilit janë me origjinë të ndryshme, lind pyetja nëse ndarja sipas përkatësisë kombëtare është e duhur apo e përshtatshme. Pas Luftës së Dytë Botërore, pasoi një periudhë rindërtimi, e cila megjithatë ishte poashtu e mbushur me trazira, pasiguri e dyshime, si dhe ndryshime. Shumë artistë, veprat e të cilëve zbukurojnë këtë koleksion, do të zhvendosen tërësisht në Francë, disa prej tyre do të marrin nënshtetësinë e vendit nikoqir, ndërsa të tjerë do të vendosin të shkojnë në ndonjë vend tjetër. Disa do të ikin nga trazirat, por të tjerë do të emigrojnë, falë bursave të studimit, pas së cilës do të fillojnë të punojnë në institucione prestigjioze, si fjala vjen në Cité universitaire internationale dhe Cité internationale des arts, që në vitin 1964 – kur u bë dhurimi (donacioni) – ishin ende në ndërtim e sipër. Megjithatë, pavarësisht nga kohëzgjatja e qëndrimit në Francë, secili prej tyre u zhvendos dhe lëvizi atje në kërkim të diçkaje, e ndërkaq të gjithë tok së bashku themeluan këtë komunitet artistik ose thënë ndryshe këtë Skenë.

Skenën artistike e ngjyrosin individë që kalojnë nëpër të, e pasurojnë dhe lënë pas një pjesë të vetvetes. Në katalogun e ekspozitës, të përgatitur me rastin e pranimit të parë të veprave në Shkup, Boris Petkovski vë në dukje tendencat artistike, që haseshin atëherë në studiot, galeritë dhe sallonet e Parisit. Ky koleksion ngjall kureshtje të madhe, por Petkovski, në tekstin e tij, fokusohet te figurat kryesore (udhëheqëse). Megjithatë, koleksioni në Shkup zbulon një realitet tjetër. Krahas emrave të njohur që shënuan artin, shfaqen edhe artistë më pak të njohur, të cilët edhe pse shkurt, janë ende pjesë e pazëvendësueshme e kësaj shkolle të dytë parisiene. Disa prej tyre vizituan edhe Atelienë 17, studion legjendare grafike, të themeluar nga piktori dhe grafisti, Stenli Vilijam Hejter, e cila është më e përfaqësuar në këtë koleksion dhe që meriton një ekspozitë më vete.

            Ekspozita “Format në Fluturim, Artistët Ndërkombëtarë në Koleksionet Franceze” tregon një interes të veçantë për emra dhe lëvizje artistike, që mund të mos jenë shumë të njohura, por që sot janë pjesë e koleksionit të Muzeut të Artit Bashkëkohor në Shkup. Ky koleksion paraqet një brez të tërë artistësh, që kanë jetuar në një kohë të dyshimeve të thella, por edhe të shpresave të fuqishme. Kjo ekspozitë i bën homazh krijimtarisë, si fryt i shkëmbimeve artistike të një brezi, në kërkim të një gjuhe të përbashkët. Të gjitha gjuhët përzihen, duke e shndërruar Parisin në një Babiloni moderne, e ku gjuha e përbashkët bëhet arti. Kjo ekspozitë synon të krijojë një komunitet fiktiv artistësh, duke përshkruar lidhjet dhe takimet e tyre të ndërsjella. Ajo bashkon gjurmët e hapësirave të tyre të përbashkëta të krijimtarisë: studimet, akademitë private, Shkollat e Arteve të Bukura në Paris, Panairin e Realiteteve të Reja e kështu me radhë. Në fakt, kjo është një ekspozitë, që mbi të gjitha, kërkon të shënojë këto shtigje dhe lëvizje të përbashkëta.

Nëse zhytemi  përsëri në histori dhe studiojmë këto shtigje artistike, kjo do të thoshte më shumë sesa thjesht një kërkim historik. Është një akt kujtimi dhe respekti për Francën në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, kohë kjo kur ajo përfaqësonte një hapësirë ​​të vërtetë artistike për shkëmbim krijues. Sot, në këtë periudhë të trazuar, të përshkuar edhe një herë nga nacionalizmi dhe luftërat, është pikërisht kjo kujtesë që na sjell në mendje rëndësinë thelbësore të udhëtimit për artistët, të pranimit dhe shkëmbimit ndërkulturor, si dhe të hapjes së një vendi, për të pritur artistë me prejardhje të ndryshme.

Për t`i bërë nderim artistëve nga koleksioni i Shkupit, përzgjedhja e veprave është pasuruar me video, të cilat janë pjesë e Muzeut të Artit Bashkëkohor në Lion. Duke u nisur nga temat e zhvendosjeve artistike, udhëtimeve dhe donacioneve, përzgjedhja e videove nga tre deri në katër artistë, hap gjithashtu hapësirë ​​për dialogun ndërmjet brezave dhe ndërmjet institucioneve, midis dy muzeve tona.

Matje Lëlievrë